Niezgodności chemiczne

Niezgodności chemiczne

Zmiany chemiczne, jakie mogą wystąpić w trakcie przygotowania leku recepturowego dotyczą przede wszystkich płynnych postaci leku —powstają głównie w roztworach, mieszankach, pudrach płynnych i maściach, na skutek reakcji zachodzących między składnikami sporządzanego preparatu. W wyniku licznych możliwych przemian takich jak: utlenianie, redukcja, podwójna wymiana, zmydlanie, estryfikacja —powstają nowe związki wykazujące, albo zmniejszoną aktywność farmakologiczną, albo zwiększoną toksyczność. W niektórych przypadkach powstałe zmiany są widoczne, czego potwierdzeniem może być np. wytrącanie krystalicznego osadu lub wyraźna zmiana zabarwienia roztworu. Warto jednak pamiętać, że nie jest to regułą, a niekorzystne interakcje w fazie farmaceutycznej mogą pojawiać się stopniowo, nawet do kilku godzin po sporządzeniu leku w aptece. Dlatego ewentualne niezgodności należy uwzględnić, zarówno w chwili wypisywania recepty, przygotowania preparatu, jak również po pewnym czasie. W po-niższym materiale zestawiono klasyfikację takich interakcji, wraz z przykładami recept wypisanych w niewłaściwy sposób.

Reakcje podwójnej wymiany

Reakcja podwójnej wymiany zachodzi pomiędzy dwoma elektrolitami i może spowodować wytrącenie nierozpuszczalnej soli. Należy pamiętać, że ten rodzaj niezgodności chemicznej najczęściej występuje w przypadku obecności soli wapnia, cynku, magnezu i srebra.

Rp.
Codeini phosphatis                                 0,2
Natrii bromidi                   1,0
Glucosi                                               40.0
10% Sol. Calcii chloridi                     200,0
M.f. sol.
D.S. 3 x dziennie łyżeczkę do herbaty

Komentarz: W podanym przykładzie może dojść do wytrącenia się trwałego osadu fosforanu wapnia Niezgodność koryguje zamiana fosforanu kodeiny na kodeinę w postaci zasady lub osobne wydanie fosforanu kodeiny w postaci proszków.

Rp.
Calcii chloridi                          5,0
Natrii salicylatis                3,0
Aquae                              50,0
M.f. sol.
D.S. 3 x dziennie łyżeczkę

Komentarz: Powstaje salicylan wapnia. Rozwiązanie niezgodności oparte jest wyłącznie o rozdzielenie składników i wykonanie dwóch osobnych roztworów.

Rp.
Ephedrini hydrochloridi                     0,4
Kalii iodidi                                                             2.0
Aquae                            ad                            100,0
M.f. sol.
D.S. 2 x dziennie łyżeczkę do herbaty

Rp.
Papaverini hydrochloridi    0,4
Kalii bromidi                                      5,0
Neospasmini                                    20.0
Aquae                        ad                     100,0
M. f. sol.
D.S. 3 x dziennie łyżkę stołową

Komentarz: W obu podanych przykładach wytrąca się nierozpuszczalny osad bromku papaweryny - składniki więc należy niezwłocznie rozdzielić składniki i wykonać roztwory.

Rp.
Calcii chloridi                            20,0
Coffeini et Natrii benzoatis         1,0
Codeini phosphatis                                0,3
Ephedrini hydrochloridi                0,4
Thymi sir.                                                100.0
Aquae                           ad       200,0
M.f. mixt.
D.S. 3 x dziennie łyżkę stołową

Komentarz: Wytrąca się fosforan wapnia. Ze względu na niewielką ilość osadu substancji słabo działającej (jest to fosforan wapnia) można wykonać receptę bez zmian, dodając etykietę ”zmieszać przed użyciem” lub wydzielić ze składu chlorek wapnia i sporządzić oddzielny roztwór.

Tworzenie trwałych połączeń kompleksowych
Połączenia kompleksowe mogą się powstawać pomiędzy substancjami leczniczymi, a pomocniczymi. Problem ten szczególnie często występuje również w recepturze kropli ocznych, a to ze względu na fakt, iż obecnie przy ich sporządzaniu stosuje się szereg substancji konserwujących, zwiększających lepkość i doprowadzających do pożądanej izotonii. Wie-le takich niezgodności daje np. metyloceluloza i sól sodowa karboksymetylo-celulozy, których zadaniem jest zwilżenie i przedłużenie kontaktu leku z rogówką oka. Ta ostatnia jest szczególnie aktywna, i przyczynia się do wielu interakcji np. ze środkami konserwującymi m. in. boranem fenylortęciowym i bromkiem benzalkoniowym.

Wytrącanie słabych kwasów

Związki chemiczne o charakterze słabych kwasów w większości przypadków mają tendencję do rozpuszcza się w środowisku alkalicznym, a wytrącania w kwaśnym. Na skutek zmieszania w jednym preparacie recepturowym (np. roztworze, mieszance, kroplach) kilku składników i gwałtownej zmiany odczynu całego preparatu, w niektórych przypadkach może nastąpić wytrącenie substancji czynnej w postaci osadu. W obecnie przepisywanych receptach najczęściej spotyka się niezgodności z fenobarbitalem sodowym, diuretyną i aminofiliną. W środowisku kwaśnym wytrąca się nierozpuszczalny fenobarbital, z diuretyny powstaje teobromina, a z aminofiliny - teofilina.

Pamiętajmy, że prawdopodobieństwo wystąpienia takiej interakcji uzależnione jest od obecności i stężenia innych składników leku - w przypadku fenobarbitalu do niezgodności tej klasy będzie się zatem przyczyniał m. in. chlorowodorek papaweryny, chlorowodorek morfiny, kwas solny i większość stosowanych soków owocowych. W sytuacji, gdy stężeni fenobarbitalu sodu przekracza 1 proc. może dojść do dodatkowych interakcji m. in. z bromkiem lub chlorkiem amonu, a także z dość powszechnym w recepturze aptecznej fosforanem kodeiny. Nie wolna od niekorzystnych zależności jest także diuretyna - jej roztwory reagują nawet na najmniejsze zakwaszenie, dając niezgodność z odwarami, kwaśnymi wyciągami, nalewkami i sokami owocowymi.

Rp.
Phenobarbitali natrici             1,0
Ammonii bromidi                              5,0
Neospasmini                                   10,0
Aquae                              ad                    100,0
M.f. mixt.
D.S. 2 x dziennie łyżkę stołową

Komentarz: Bromek amonu zakwasza środowisko i wytrąca się fenobarbital. W celu wyeliminowania niezgodności należy zastąpić bromek amonu obojętnie reagującym bromkiem sodu. Biorąc pod uwagę masy cząsteczkowe bromków dodatkowo należy dodać równoważną ilość bromku sodu.

Rp.
Mac. rad. Althaeae                                                  80,0
Phenobarbitali natrici                                    0,3
Euphyllini                                                                          0,5
Natrii benzoatis                                                                 1,0
Thymi sirupi comp.           ad                            100,0
M.f. mixt.
D.S. 3 x dziennie łyżkę stołową

Komentarz: Pod wpływem lekko kwaśnego środowiska maceratu z korzenia prawoślazu (pH = 6,5) następuje wytrącenie kwasowej postaci fenobarbitalu i teofiliny. Kwaśny odczyn maceratu z korzenia prawoślazu uwarunkowany jest składem chemicznym śluzu zawierającego duże ilości kwasu galakturonowego (ok. 25 proc.). W celu poprawy tej niezgodności należy wykonać mieszankę rezygnując z maceratu z korzenia prawoślazu lub sporządzić roztwór z fenobarbitalu sodu i eufiliny oraz osobno mieszankę zawierającą mace-rat z korzenia prawoślazu, benzoesan sodu i syrop tymiankowy.

Wytrącanie słabych zasad

Interakcja tej klasy dotyczy przede wszystkim roztworów soli słabych zasad np. alkaloidów i środków miejscowo znieczulających, które mogą wydzielać w środowisku zasadowym trudno rozpuszczalne osady. Przyjmuje się, że zależność ta uwarunkowana jest odczynem roztworu, stężeniem po-szczególnych składników i rodzajem zastosowanej substancji leczniczej. Pamiętajmy, że niektóre alkaloidy są nierozpuszczalne w wodzie np. papaweryna, atropina i wytracają się w postaci osadu w roztworach alkalicznych, część natomiast (np. kodeina, efedryna) tworzy tzw. niezgodność pozorną uzależnioną od ilości przepisanego na recepcie składnika.

Rp.
Natrii bromidi
Adonidis vrrn. tinct.
Convallariae tincturae  titr.
Crataegi tincturae
Ammi visnagae tinct.
Visci albi intr.                                     aa 10,0
Phenobarbitali natrici
Papaverini hydrochloridi         aa      0,8
Neospasmini                                              100,0
Aquae                                ad             200,0
M.f. mixt
D.S. 3 x dziennie łyżkę deserową

Komentarz: Pod wpływem alkalicznego odczynu, wytrąca się zasada papaweryny (mimo dużej ilości obecności nalewek). W tym przypadku, istnieją 3 sposoby, aby przygotować przepisany preparat. Należy:

wydać oddzielnie
w postaci roztworu 0,8/200 ml
w ilości 20 proszków po 0,04 g każdy

Rp.

Papavcerini hydrochloridi                                 0,2
Diuretini                                                             5,0
Phenobarbitali natrici                                       0,3
Aquae                                ad                            100,0
M. f. sol.
D.S. 3 x dziennie łyżkę stołową

Komentarz: W powyższym przykładzie recepty, fenobaibital sodowy i diuretyna przyczyniają się do znacznej alkalizacji środowiska i wytrącenia się osadu papaweryny. Niezgodność tą można skorygować poprzez wydzielenie i sporządzenie osobnego roztworu zawierającego właściwą substancję czyn-ną lub wydanie jej w postaci proszków dzielonych (6 proszków po 0,03 g).