Klasyfikacja i zasady sporządzania proszków

Proszki zaliczane są do stałych postaci leku, w której syntetyczne środki lecznicze bądź surowce roślinne możemy podawać w formie dokładnie rozdrobnionych cząstek o średnicy nie większej niż 0,5 mm. Przeznaczone są zarówno do użytku zewnętrznego (pulveres ad usum externum, pulveres ad usum dermicum) jako tzw. zasypki lub pudry, bądź wewnętrznego (pulveres ad usum internum, pulveres per orales). W tym ostatnim przypadku należy jednak pamiętać, iż substancja lecznicza może uwalniać się znacznie wolniej, dlatego przed wypisaniem recepty należy szczegółowo rozważyć zasadność zastosowania tej postaci farmaceutycznej pod kątem stanu zdrowia i wieku chorego.

Klasyfikacja proszków
Z uwagi na wyjątkową specyfikę tej postaci farmaceutycznej, istnieje wiele różnorodnych kryteriów pozwalających do sporządzenie pełnej klasyfikacji proszków stosowanych w recepturze aptecznej. Ze względu na skład jakościowy i ilościowy zawartych substancji leczniczych można wyróżnić:

• proszki proste (pulvis simplex, pulveres simplices, pulvis simplicis) – otrzymywane poprzez sproszkowanie jednej substancji leczniczej (substancji chemicznej, surowca roślinnego lub zwierzęcego) i przesianie jej przez odpowiednie sita. Czynność proszkowania substancji wrażliwych na czynniki zewnętrzne (m. in. wilgoć, tlen) jak np. Acidum acetylsalicylicum, Acidum ascorbicum, Aluminii kalii sulfas, Aminophyllinum, Chloralum hydratum, Methenaminum, Natrii hydrocarbonas, Natrii sulfas, Zinci oxydum należy zawsze dokonać ex tempore. W ten sposób należy postępować także z substancjami lotnymi takimi, jak: Camphora, Iodum, Mentholum, Thymolum;
• proszki złożone (pulveres compositi vel mixti) – otrzymywane poprzez dokładne wymieszanie sproszkowanych substancji leczniczych (dwóch lub wielu). Warto pamiętać, że w trakcie ich sporządzania należy wziąć pod uwagę tylko takie składniki, które po zmieszaniu nie zmieniają swoich właściwości w czasie przechowywania. Poszczególne składniki powinny być co najmniej średnio sproszkowane. Jeśli jeden z nich jest jednak bardziej sproszkowany, wszystkie pozostałe powinny posiadać ziarna podobnej wielkości;
• rozcierki (pulveres triturati) lub inaczej tzw. proszki rozcieńczones sporządzane z substancji bardzo silnie działających, lub higroskopijnych celem dokładnego odważenia. Uzyskuje się je przez roztarcie substancji czynnej z obojętnym proszkiem rozcieńczającym np. laktozą – Saccharum lactis (cukier mlekowy) lub sacharozą. Przykładem tej postaci farmaceutycznej może być:

1. Trituratio Acidi arsenicosi 1:10;
2. Trituratio Atropini sulfurici 1:10;
3. Trituratio Strychnini nitrici 1:10;
4. Trituratio Scopolamini hydrobromici 1:100;
5. Extractum Belladonnae siccum 1:2;
6. Nystatyna 1,0 gram – 2 000 000 jednostek –  rozcierka ta wykonywana jest na laktozie, jednakże nie można jej stosować w lekach ocznych;

• proszki mianowane (pulveres titrati) – są to postacie farmaceutyczne otrzymywane z silnie działających surowców roślinnych, doprowadzonych do ściśle określonego miana przez dodanie laktozy, skrobi, wytrawionego lub niewytrawionego surowca. W postaci proszków mianowanych najczęściej w codziennej praktyce spotykamy np. Adonidis vernalis herba titrata 8 j.g., Convallariae herba titrata 12 j.g. Proszki te są mianowane na drodze biologicznej i zawierają określoną ilość ciał czynnych np. glikozydów nasercowych. Niegdyś wyrażane były w jednostkach kocich, gołębich lub żabich;
• proszki roztarte (pulveres trite) lub inaczej proszki zmikronizowane – otrzymywane przez roztarcie w lotnym rozpuszczalniku proszków grubokrystalicznych (np. Mentholum, Camphora).
• olejocukry (oleosacchara) – są to mieszaniny olejków eterycznych z sacharozą (cukier biały) sporządzane przez roztarcie sproszkowanej sacharozy z olejkiem eterycznym, zwykle w ilości 1 kropla na 2,0 gramy cukru, z wyjątkiem: Aurantii exocarpii oleum, Aurantii flos oleum, Citri oleum, Myristicae aetherum oleum, Rosae oleum, których daje się 1 kroplę na 4,0 gramy składnika cukrowego;
• proszki z tabletkami - sporządzane w sytuacjach, gdy środek leczniczy nie istnieje lub nie jest dostępny w postaci pulvis pro receptura (np. diazepam, hydrochlorotiazyd, furosemid, propranolol, prednizon). Przy sporządzaniu leku w aptece,  należy pamiętać, iż w drażetkach 30 proc. całkowitej masy stanowi otoczka, którą można usunąć poprzez:

1. rozpuszczenie otoczki w wodzie i osuszenie
2. rozpuszczenie w 70 stopniowym izopropanolu
3. wstawienie do suszarki  (105 stopni C) celem pęknięcia i zmycie spirytusem

Proszki dzielone i niedzielone
Z punktu widzenia praktyki lekarskiej najważniejszy jest jednak podział proszków uwzględniający sposób stosowania przez pacjenta. Powodem tego są m. in. zasadnicze różnice jakie mogą wystąpić w trakcie wypisania recepty, a także zupełnie odmienny tok postępowania w trakcie sporządzania preparatu w aptece. Biorąc pod uwagę to kluczowe kryterium wyróżniamy więc:

• proszki dzielone - najczęściej są stosowane do użytku wewnętrznego, i mogą być zapisane przez lekarza w dwojaki sposób:

1. metodą mnożenia (praescriptio multiplicata) - M.f. pulv. D.t.d. No…
2. metodą dzielenia (praescriptio divisa) -  M.f. pulv. Divide in partes aequales No..

• proszki niedzielone - przeznaczone są do stosowania zewnętrznego i wewnętrznego. Proszki niedzielone do użytku zewnętrznego występują przede wszystkim jako pudry lecznicze i zasypki (pulveres adspergentii, cutipulveres), i stosowane są głównie na błony śluzowe w celach leczniczych, ochronnych lub profilaktycznych. Zawierają w swoim składzie najczęściej substancje lecznicze o właściwościach ściągających, przeciwzapalnych, bakteriobójczych i dezynfekujących. Wszystkie składniki użyte do sproszkowania zasypek powinny być starannie wymieszane po uprzednim sproszkowaniu każdego ze składników (miałko sproszkowane sito).

Proszki niedzielone do użytku wewnętrznego nie mogą zawierać substancji leczniczych silnie działających. Jeśli jednak konieczne staje się ich zastosowanie w tej formie, należy dokładnie oszacować ilość takiego składnika, oraz przyjąć takie rozcieńczenie, przy którym niewłaściwe lub niestaranne odmierzenie zapisanej dawki, lub przyjęcie większej niż przepisano dawki, nie spowoduje zatrucia.

Poszczególne dawki proszków niedzielonych chory odmierza np. łyżeczką do herbaty napełnioną równo z brzegiem tj. 0,5 do 5,0 lub „na koniec noża”, tj. 0,1 do 1,0. Łyżeczka do herbaty płasko napełniona zawiera przeciętnie:

• Acidum tannicum 0,5;
• Magnesii oxydum 0,6;
• proszków roślinnych 1,5;
• cukrów 3,0;
• soli nieorganicznych od 3,0 do 7,0;

Proszki niedzielone do sporządzania roztworów, zarówno do użytku wewnętrznego, jak i zewnętrznego, powinny zawierać substancje lecznicze dobrze rozpuszczalne we wskazanej ilości rozpuszczalnika. Wydaje się je w torebkach papierowych, w pudełkach tekturowych, słoikach szklanych szczelnie zamkniętych.